Nitrattan záhárleniw hám onıń aldın alıw ilajları
Elimizde jaz máwsimi aylarınan baslap erte pisir awıl-xojalıǵı ónimleri sawda orınlarında payda bola baslaydı. Álbette bul miywe-palız ónimleri vitamin hám minerallarǵa bay bolıp, qıs hám erte báhár ayları dawamında joǵaltılǵan vitamin hám minerallar ornın toltırıp, salamatlıǵımızdıń bekkemlesiwine járdem beredi. Vitamin hám minerallardı dárilik zatlar arqalı qabıllawǵa qaraǵanda miywe-palız ónimleri arqalı qabıllaw anaǵurlım qáwipsiz esaplanıp, miywe-palız ónimlerdegi vitamin hám minerallardıń organizmge sorılıwıda dárilik vitamin hám minerallarǵa qaraǵanda joqarılaw boladı. Biraq, bazıda erte piser miywe-palız ónimleri quramındaǵı nitrat muǵdarınıń normadan tıs joqarı bolıwı, záhárli pesticidlerdi kóp qollanıw aqıbetinde záhárleniwler júz beriwi múmkin. Nitrat hám nitritler menen záhárleniwge sebepshi ónimlerge kóbirek ıssıxanalarda erte pisken qıyar-pomidorlar, kók shópler, rediska, ǵarbız hám qawın, jambılshalar, túrpi, geshir, kartoshka h.t.blar kiredi. Ádette, miywe hám palız ónimleri menen adam organizmine 70-80 % ke shekem nitratlar túsip turadı. Olar ózliginen den-sawlıq ushın qáwip tuwdırmaydı, bul birikpelerdiń kóp bólimi búyrek arqalı (sutkasına 65-90%) ajıralıp shıǵadı. Biraq bazıda nitrat muǵdarı artıqsha saqlaǵan palız ónimleri asqazan-ishek jolında nitritler(azot kislotası duzları)ge aylanıp, organizmge keri tásir etedi. Nitratlar organizmge túskende kislorodtıń qanda aylanısın hám toqımalar arqalı dem alısın buzadı, nátiyjede kislorod jetispewshiligi rawajlanıp, barlıq organlar ásirese birinshi náwbette júrek-qan tamır sisteması iskerligi buzıladı. Bunnan basqa, nitratlar tamırdı keńeyiwine tásir etip, qan basımı túsip ketiwi gipoksiya (kislorod jetispewshiligin) jaǵdayın payda etedi. Ferment sisteması iskerligi ázziligi sebep erte jastaǵı balalar nitrit hám nitratlar tásirine beyim boladı. Nitrat birikler menen zárerleniwi múmkin bolǵan toparǵa balalardan basqa, júrek-qan tamır hám dem alıw sisteması keselliklerine shatılǵanlar, hámledar hayallar hám kekse jastaǵılar kiredi. Bunday ónimlerdi qabıllaǵannan soń birinshi belgiler 3-4 saat ótip, erin hám silekey qabatları, tırnaqları kógeredi, kewil aynıw hám qusıw, asqazanda awırıw, ishtiń suyıq bolıp ótiwi, bazıda qan aralas ótiwi múmkin, oń qabırǵa astında awırıw, kóz alması sarqısh tartıwı sıyaqlı xarakterli belgiler ushırasadı. Respublikamız aymaǵında klimat shárayatlarına baylanıslı miywe palız ónimleri iyun ayınıń ortalarınan baslap tolıq pisip jetilise baslaydı. Bazı «diyxanlar» tárepinen awıl xojalıq ónimleriniń tez pisip jetilisiwin, muǵdarın arttırıw maqsetinde mineral tóginlerden kóp muǵdarda paydalanıw ushırasadı. Bunday mineral tóginler ósimliklerge kóp muǵdarda berilgende miywe palız ónimleri quramında adam organizmine zıyanlı tásir etiwshi ximiyalıq birikpeler nitratlar kóbeyip ketedi. Azıq-awqatqa tekke tolıq pisken palız hám jemislerdi isletiw lazım, sebebi barlıq pisip-jetilisiw dáwirin tolıq ótpegen erte palız eginleri ózinde kóp muǵdarda nitrat saqlaydı. Bunnan basqa, nitratlar jańa úzilgen palız óniminde, hár túrli shóplerde hám shóplerdiń hár túrli bólimlerinde túrli muǵdarda toplanadı. Mısalı, kapusta ózegine qaraǵanda japraqlarında nitratlar azıraq boladı. Al geshirdiń ózek bólimine qaraǵanda sırtqı júzesinde kóbirek boladı. Qıyarlarda, rediska hám kartoshkalarda nitratlar sırtqı qabıǵında kóbirek boladı. Miywe hám jemisler (banannan basqa) ózinde nitrattıń qáwipli koncentraciyasın saqlamaydı. Nitratlar tásirinen awlaq bolıw ushın nelerge itibar beriwimiz kerek boladı? Diyxan bazarları hám sawda orınlarınan miywe hám palız ónimlerin satıp alıp atırǵanımızda, olardıń veterinariya-sanitariya ekspertizasınan ótkerilgenligi haqqındaǵı maǵlıwmatnaması yaki sapası hám qáwipsizligin tastıyıqlawshı hújjetleri barlıǵına; Azıq-awqat sıpatında tek ǵana jańa úzilgen palız ónimlerin paydalanıw; Miywe-palız ónimlerin qabıllawdan aldın aǵın suwda jaqsılap juwıń; Jańa úzilgen, biraq bir qansha waqıt (hátte muzlatqıshta bolsa da) ótken salat yaki basqa palız ónimlerinen islengen taǵamlarda da nitratlar nitritlerge aylanadı. Sonıń ushın bir neshe kún aldın tayarlanǵan taǵamlardı qabıllamań; Nitratlardı neytralizaciya qılıwdıń eń keń tarqalǵan usılı bul – azıq-awqat ónimlerin kulinar qayta islew. Palız ónimlerin úy shárayatında tazalaw (qaynatıw, parǵa pisiriw, quwırıw) quramındaǵı nitratlar muǵdarın azaytadı. Palız ónimlerin juwǵanda nitratlar muǵdarı 10-15% ke, termikalıq islew bergende bolsa 20-40% ke azayadı.
Qaraqalpaqstan Respublikası Sanitariya-epidemiologiyalıq tınıshlıq hám jámiyet salamatlıǵı basqarması Awqatlanıw gigienası bólimi sanitariya vrachı F.Ajimov